W przeciwieństwie do pozbawienia władzy rodzicielskiej, kiedy to jeden lub oboje rodziców nie mają w ogóle praw do współdecydowania o dziecku, ograniczenie władzy rodzicielskiej nie musi wiązać się z zawinionym zachowaniem rodzica i może przybierać różne formy. Ta instytucja prawna może skutecznie pomóc w toksycznej dla dziecka sytuacji rodzinnej, zdarzają się jednak przypadki, gdy ograniczenie władzy rodzicielskiej bywa orzekane arbitralnie i można się od niego odwołać.

Co to jest władza rodzicielska?

Władzą rodzicielską nazywamy zespół praw i obowiązków rodzica wynikających z relacji z dzieckiem. Istnieje ona od momentu urodzenia się dziecka aż do osiągnięcia przez nie pełnoletniości. Obejmuje trzy podstawowe aspekty:

• Pieczę nad osobą dziecka, czyli obowiązek zapewnienia dziecko odpowiednich warunków odpowiednich warunków życiowych i bytowych oraz prawo do decydowania o jego wychowaniu, edukacji, leczeniu, udziale w zajęciach dodatkowych i praktykach religijnych;
• Pieczę nad majątkiem dziecka, czyli prawo do zarządu majątkiem dziecka i obowiązek wykonywania go z należytą starannością;
• Reprezentację dziecka, czyli występowanie w jego imieniu w sprawach urzędowych i sądowych.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej obojga rodziców

Art. 109 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego normuje sytuację ograniczenia władzy rodzicielskiej z powodu niewłaściwego jej wykonywania. Przesłanką jest zagrożenie dobra dziecka spowodowane przez nieodpowiedzialne zachowania rodziców. Przepis ten nie służy jednak temu, by rodziców ukarać, ale by interwencja sądu mogła ochronić narażane przez nich dziecko.

Na podstawie art. 109 k.r.o sąd opiekuńczy może:

• Zobowiązać rodziców do określonego postępowania, np. skierować ich do placówki albo specjalisty zajmujących się terapią rodzinną;
• Określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwolenia sądu;
• Poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądowego;
• Skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania zawodowego (OHP) albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
• W ostateczności zadecydować o najbardziej drastycznym środku i zarządzić umieszczenie dziecka w rodzinie zastępczej.

Ograniczenie władzy rodzicielskiej jednego z rodziców

Zgodnie z art. 107 k.r.o do ograniczenia władzy rodzicielskiej może dojść wtedy, kiedy rodzice dziecka żyją w rozłączeniu, czyli nie prowadzą wspólnego gospodarstwa domowego. Sąd bada zawsze kwestię władzy rodzicielskiej przy okazji rozwodów, separacji lub unieważnień małżeństwa.

Poza tymi przypadkami jeden z rodziców może sam zainicjować postępowanie, wnosząc o ograniczenie władzy rodzicielskiej drugiego. Wniosek (stworzony samodzielnie lub przy pomocy adwokata specjalizującego się w prawie rodzinnym) może wpłynąć również od każdego, kto ma odpowiednią wiedzę na temat okoliczności uzasadniających, że dziecku dzieje się krzywda w wyniku nienależycie sprawowanej władzy rodzicielskiej (najczęściej będzie to Policja, szkoła, opieka społeczna)

Za tym, by zadecydować o takim rozstrzygnięciu musi przemawiać dobro dziecka. Dobro dziecka jest zagrożone nie tylko wtedy, gdy jeden z rodziców je zaniedbuje, ale również wtedy, gdy skłóceni rodzice nie mogą dojść do porozumienia w kwestiach dotyczących wychowania. W takich sytuacjach pełnię władzy rodzicielskiej zachowuje rodzic, który na co dzień opiekuje się dzieckiem i z którym mieszka ono na stałe.

Sąd jest zobowiązany pozostawić pełnię władzy rodzicielskiej obojgu rodzicom, jeżeli przedstawią oni zgodne z dobrem dziecka pisemne porozumienie o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. Kodeks rodzinny i opiekuńczy zaznacza również, że rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia.

Gdy sąd orzeka o ograniczeniu władzy rodzicielskiej jednego z rodziców, musi bardzo konkretnie wskazać, do jakich określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka zostaje ona ograniczona.

Czy i kiedy może nastąpić reaktywacja pełnej władzy rodzicielskiej?

Przyjmuje się, że w przypadku śmierci lub pozbawienia władzy rodzicielskiej tego z rodziców, któremu przysługiwała jej pełnia, drugi rodzic z mocy prawa odzyskuje wcześniej ograniczone uprawnienia względem osoby dziecka. Oczywiście sąd wciąż powinien sprawdzić, czy drugi rodzic nie zaniedbywał do tej pory swojego dziecka i czy powierzenie mu opieki nad nim jest słuszne.

Sąd może również zmienić orzeczenie wydane na podstawie art. 107 k.r.o., gdyby sytuacja rodzinna zmieniła się w taki sposób, że dobro dziecka będzie za tym przemawiać.